Ayrılık veya ölümle birlikte yaşanan kayıp üzerine şiirler yazılarak, ağıtlar yakılarak, felsefe yapılarak yaşanan acı anlatılmaya, anlaşılmaya çalışılır. Ancak insan için tarifi böylesine zor bir acı için ne söylense az kalır. Kişi için inanması da bir o kadar zordur ki, sanki birden kapıdan girip gelecekmiş gibi gelir kaybedilen, rüyadan uyanıp da gerçeklikle yüzleşilir her defasında.

“Ölüm Allah’ın emri,

Ayrılık olmasaydı.”

- Orhan Veli

Her ölüm dünyada bir çatlak açar – bir boşluk bırakıp öyle gider her kişi: öteki kişiler de, şimdi, o çatlağı kapatmakla, o boşluğu doldurmakla görevlendirilmiş hissederler kendilerini. ... Oysa önemli olan, çatlağı açıkça görebilmek, boşluğu olduğu gibi yüklenebilmekti.

- Oruç Arouba

Ve pencereden görüyordum

O iki el, iki acı kınama

İki elime doğru uzanarak

Yalancı tan ağartısının aydınlığında

Çözünüyordu

Ve soğuk u***ta bir ses

Feryat etti:

“Hoşça kal.”

- Füruğ Ferruhzad

Doğal yas süreci

Kayıp sonrası yaşanan acı öylesine derin ve büyüktür ki, kişi inanamaz. Ölümün gerçekliğini inkar ve kabul arasında gidip gelir. Rüyalarda sevilen kişi yaşarken görülebilir. Cenaze töreni ve taziye ziyaretleri gibi ritüeller, gerçeklikle tekrar tekrar yüzleşerek ölümü kabullenme sürecinde önemlidir.

Yüzleşmenin başladığı yerde yoğun bir keder duygusu hakim olur. Üzüntü, sitem ve yoğun özlem duygularıyla harmanlanan bu keder nedeniyle huzursuzluk, mutsuzluk, iştahsızlık ve uyku problemleri yaşanabilir. Fotoğraflarına bakarak, mezarı ziyaret edilerek veya ölüm anı hatırlanarak; kaybedilenin artık gittiğinin tekrar tekrar fark edildiği bir arayış başlar. Eşyalarını saklamak, sevdiği yemekleri yemek gibi davranışlarla kaybedilen kişi ile özdeşim kurulmak suretiyle bağlılık devam ettirilir.

Kaybedilen kişi ile birlikte hayatının tüm yönlerindeki kayıp etkisinin tamamının anlaşılarak hissedilmesiyle üstesinden gelinebildiği asıl süreç olan doğal yas süreci başlar.

Örneğin, eşini kaybeden bir kişi aynı zamanda arkadaşını, birlikte kurulan gelecek hayalini ve umutlarını veya arkadaşını kaybeden kişi, aynı zamanda sırlarını paylaştığı kişiyi kaybetmiş olabilir. Yas sürecinde anılar hatırlanır, kaybedilen tekrar tekrar yad edilir. Hatıralar, beklentiler, hayaller konuşuldukça ilişkili tüm duygular uyandırılır. Duyguları yaşamaya izin vermek sürecin temelindedir.

Kaybedilen kişi ile yeni bir ilişki kurma biçimi geliştirilerek sembolik düzeyde iletişim devam eder. Kaybedilene dair; eşi olmak, evladı olmak, ebeveyni olmak gibi roller de kaybedilmiştir. Kendisine dair yeni inşalara girişen kişi benliğini tekrar yapılandırır.

Doğal giden yas sürecinde psikoterapide, EMDR acı anıların yüklerini hafifletmek, travmatik sahnelerle yüzleşebilmek için kolaylaştırıcı olarak kullanılabilir.

Karmaşık yas süreci

Doğal yas süreci çeşitli nedenlerle bozulabilir. Evlat kaybı başta olmak üzere, ani ve beklenmedik ölümlerde bu durumla sıkça karşılaşırız. Burada ölümün kendisi travmatiktir. Karmaşık yasa dönüşen diğer durumlar uzun süren ve kronikleşmiş bir yas süreci veya ertelenmiş, zamanında tutulmamış yas şeklinde de görülebilir.

Kaybedilenin öldüğünün inkarı, acıyla yüzleşememek şeklinde de görülebilir. Öfke veya suçluluk duygusu gibi tek bir duygunun yoğun olarak yaşandığı durumlarda da karmaşık yastan bahsedebiliriz. Her kayıp, aynı zamanda travma olduğundan, geçmiş travma ve kayıplar da canlanır.

Bu durumlarda psikoterapi ve psikoeğitim yan yana gider. Özellikle ölüm ve yas tutmak ile ilgili toplumsal ortak mitler ele alınır. Sosyal destek ve ailedeki rollerin ve dinamiklerin değişimiyle ilgili düzenlemeler de önem taşır.

Danışanların, travma ve kayıplarla baş etmeye çalışırken, yaşadıklarını minimize etme veya özellikle uzatılmış yasta kaybedileni yeterince sevme ölçütü olarak görme gibi nedenlerden dolayı psikoterapiye başvurmadıklarını, ancak yoğun kaygılar veya depresyon gibi nedenlerle başvurduklarını sıklıkla görürüz. Acıyla yüzleşmede zorlanılan durumlarda, ölümün reddedilmesiyle veya başka nedenlerle karmaşık hale gelen yas süreçlerinde, panik ataklar, migren veya fibromiyalji gibi bedensel semptomlarla başvurdukları da olur.

Doğal yas sürecinde kolaylaştırıcı olarak kullanılabilen EMDR, karmaşık yasın hemen her alanında kullanılır. Örneğin, uzamış yas durumlarında, daha önce çözülmemiş kayıpların varlığı, tepkilerini ifade edememe, suçluluk duygusu ve geleceğe dair umutsuzluk duygusu teker teker ele alınır.

Burada kavramlar üzerinden kayıp ve yas anlatılırken mutlaka ki eksiklikler ve boşluklar olmuştur. Kayıp insanın yaşayabileceği en büyük çıkmazlardan biri olup her kaybın acı hikayesi kendisine özgü ve bambaşkadır.

Ve bu böyledir

Biri ölür

Biri Kalır

Hiçbir avcı, bir çukura dökülen hakir bir derede

İnci avlayamayacaktır.

Ben,

Oky****u mesken edinen

Ve ağaçtan bir kavalda

Gönlünü usul usul çalan

Hüzünlü küçük bir peri tanıyorum,

Geceleyin bir öpücükle ölen

Ve sabahleyin bir öpücükle uyanacak olan

Hüzünlü küçük bir peri.

- Füruğ Ferruhzad

Kaynakça;

EMDR ve Yas Süreci, Dr. Joany Spierings

Uzman Psikolog Filiz Koçak